شهرسازى در ایران باستان

پایگاه خبری آوای رودکوف-مهندس حسین مجیدی:پیش از آمدن آریایها به ایران (مادوپارس) دو تمدن فرهنگ بزرگ در این سرزمین با نامهای اوراتور در شمال غرب و تمدن ایلام در جنوب غرب ایران وجود داشته است و مرز و بوم ایران دارای دوران تاریخی بسیار طولانی در حدود پنج هزار سال پیش به طور مداوم تاکنون ادامه داشته است. دورانهایی که اروپا نخستین دوران نوسنگی را می‌گذرانیده است.

ایران هزاران سال تاریخ مداوم دارد. نخستین شهرها در مناطق شوش ـ خوزستان و شهر سوخته ـ سیستان و بلوچستان و شهر جیرفت ـ کرمان در جاهایی شکل گرفته‌اند که آب فراوان و زمین‌های وسیع داشته‌اند.

آثار بدست آمده در جیرفت انقلابی را در باستان شناسی و تاریخ‌ خاورمیانه باستان ایجاد کرده و محققان و باستانشناسان را بر آن داشت که بگویند مهد تمدن بشر را نه در جنوب عراق کنونی که بین‌النهرین (میان رودان)‌ نامیده می‌شود بلکه در تمدن سرزمین جیرفت و در جنوب شرق ایران جستجو کنند.

پس از پایان تحصیل (در دهه‌ پنجاه رشته معماری و در دهه شصت رشته شهرسازی) را در دانشکده هنر‌های زیبا دانشگاه تهران این سوال مهم پیش آمد که به چه علت در طول تحصیل و آموزش در مورد شهرهای دوران ایران باستان مطلبی تدریس نگردید درحالی که شهرسازی اروپای قرون وسطا و رنسانس و شهرسازی مدرن امروزی دروس پایه و اصلی را شکل می‌دادند.

تاکنون هزاران کتاب و مقاله توسط مورخان و باستانشناسان در سه حوزه تاریخ ایران باستان و آثار هنری و اشیاء و همچنین بناها و ساختمان‌های دوران باستان و شرایط حکومت‌ها و سلسله‌های باستانی هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان تدوین و منتشر شده اما در خصوص شهر و شهرسازی به صورت جامع و یکجا کمتر مطالعه و تحقیق صورت گرفته است.

در این بررسی شهرهای باستانی موجود در محدوده ایران کنونی ملاک این پژوهش بوده و شهرهایی مورد بررسی قرار گرفته‌اند که در محدوده مرزهای فعلی ایران واقع شده‌اند.

شناخت شهرهای ایران باستان در دوران هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان و بخش عمده آن دوران مورد بررسی قرار گرفته است.۲۱ شهر این دوران ۱۱۵۰ ساله کشورمان نتیجه کار حدود دوازده‌ سال تلاش و پیگیری (تدوین کتاب با نام ایرانشهر) در این زمینه است. در محدوده ایران بزرگ در حد فاصل رودهای ریحون و جیحون (ورا رود) در شرق و رودخانه فرات و دجله در میان رودان (بین‌النهرین) واقع در غرب کشورمان بیش از ۴۷ شهر ایران است و تنها دو شهر بسیار مهم تیسفون زمان اشکانیان که به مدت ۷۰۰ سال به عنوان پایتخت زمستانی مورد استفاده بوده و شهروه اردشیر مربوط به دوره ساسانیان واقع در جنوب شهر بغداد و در حاشیه رود دجله در کشور عراق مورد بررسی قرار گرفته است.

پس از بررسی‌ متوجه شدیم که آنچه که به عنوان دستاورد غرب در کلاسهای دانشگاه تدریس می‌شده چند قرن قبل در کشورمان احداث شده است و دانشجویان و شهرسازان کشورمان می‌توانند درسهای فراوانی را از آنها برداشت کنند تا امروز با این مشکلات فراوان در انتخابات محل شهرهای جدید مواجه نباشیم.

جانمایی مکان احداث شهرها در دوران باستان کاملاً با برنامه‌ریزی و براساس اصول و ضروریات دوران خود بوده است.

اول ـ جنبه سوق الجیشی و دفاعی شهر بوده تا در مواقع بروز بحران و از جمله مقابله با هجوم دشمنان، ساکنین شهر بتوانند در مقابل مهاجمان موفق شوند.

دوم ـ اهمیت وجود اراضی مناسب کشاورزی و وجود رودخانه‌های دائمی در حاشیه و نزدیکی شهر
از جمله مواردی که در مراکز آموزشی ما بیان می‌شد شکل و فرم شهرها است که شهرهای با شکل و فرم شعاعی و عنکبوتی و شبکه‌ای و شطرنجی و مربع و مستطیل و دایره را دستاورد غرب تبلغ شده است. در حالی که در دوران ۱۱۵۰ ساله حکومت هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان از ۲۵ قرن قبل در کشورمان وجود داشته است.

در دوران هخامنشیان شکل شهرها به صورت مربع و معابر شکل شطرنجی بوده و شهرهای شوش و هگمتانه و پارسه بدین شکل بوده‌اند. در دوران اشکانیان شکل شهرها به صورت مدور و دایره‌ای و معابر به شکل شعاعی و تار عنکبوتی ساخته و شهرهای دارابگرد و اردشیر خوره و تیسفون موجود می‌باشند.

در دوران ساسانیان شکل شهرها به صورت مستطیل و با معابر شطرنجی همچنون شهرهای بیشابور و نیشابور و گندی شاپور وجود داشته‌اند.

علاوه بر موارد مورد توجه در انتخاب محل شهرها و شکل و فرم و استخوانبندی شهرها سه بخش کلی و با اهمیت داشته است.

اول ـ بخش نخست و مرکزی که مهمترین قسمت در شهرهای ایران باستان را تشکیل می‌داد دژ یا ارگ خوانده می‌شد. دژ به عنوان اصلی‌ترین مکان و محل سکونت پادشاه یا حاکم بود. این بخش به وسیله حفاظی از سایر قسمتها جدا و کاملاً خود کفا بوده و در مناسب‌ترین و بلندترین نقطه شهر احداث می گردید.

دوم ـ بخش دوم قسمت میانی که در مرحله بعد از احداث دژ ایجاد شده، بخش شارسان است. این بخش متشکل از فضاهای عمومی و تجاری و مجموعه محلاتی است که محل سکونت طبقات ممتاز جامعه آن روزگار بوده که بسته به موقعیت آنها، استقرار و اهمیت داشته است. این بخش دارای بارویی مستحکم و چهار دروازه به چهار سمت شهر بوده که در پیرامون آن با خندق محصور می‌شده است.

سوم ـ بخش پَرگُوار یا محدوده پیرامونی و بیرونی شهر است که در مرحله آخر شکل گرفته است. این قسمت محل سکونت کارگران و کشاورزان و روستائیان و یا به عبارتی محل زندگی مردم عادی و خراجگزار بوده که شامل آبادی‌های اطراف شهر هم می‌گردیده است.

اولین امپراتوری جهانی در تاریخ را این سلسله ایجاد کرده است. نخستین پادشاه کوروش بزرگ و آخرین پادشاه داریوش سوم بوده و طی سالهای ۵۵۰ الی ۳۳۰ پیش از میلاد به مدت ۲۲۰ سال با حکومت سیزده پادشاه در پایتخت‌های شوش و پارسه و هگمتانه حکمرانی داشته و خاستگاه مکانی آنان در استانهای فارس و خوزستان بوده است.

در دوران هخامنشیان، شهرسازان آریایی بسیار زودتر از یونانی‌ها و رومی‌ها به شهرهای با فرم شطرنجی دست یافته و این سبک را در ساخت خیابانهای شهری ایجاد نموده‌اند. پنج شهر شوش پارسه، زرنگ، بم، شوش و هگمتانه از شهرهای باقیمانده از آن دوران است که شرح مختصری از هر یک را بیان میدارم.

۱ـ پارسه شهر:
بخش دژ این شهر به عنوان دومین اثر ثبت شده در میراث جهانی یونسکو در سال ۵۸ معرفی شده است. این شهر در بخش جنوبی کاخ تخت جمشید و در نزدیکی شهر مرودشت در استان فارس واقع شده است.

شهر پارسه در دوران هخامنشیان و زمان داریوش یکم در سال ۵۲۱ ق.م بنیان گذاشته شده و بخش حاکم‌نشین آن یعنی دژ و ارگ این شهر که صفه تخت جمشید باشد تا به امروز باقی‌مانده است. در اطراف صفه شاهی در محدوده‌ای به شعاع حدود چند ده کیلومتر آثار مسکوتی متعلق به دوران هخامنشیان شناخته شده است. آثار کشف شده در بخش جنوبی تخت‌جمشید از وجود یک شهر مهم حکایت دارد. شهری با معابر و خیابانهای پیوسته و شبکه‌بندی برخوردار بوده و دارای فضاهای عمومی شهری مناسب بوده است.

۲ـ شهر زرنگ:‌
شهر زرنگ در نزدیکی روستای رستم از توابع شهرستان زهک و در چهل و چهار کیلومتری جنب شهر زابل در استان سیستان‌و‌بلوچستان واقع گردیده است. زرنگ بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری ـ سیاسی والی‌نشین زرنگ در دوران هخامنشیان بوده است. محوطه باستانی زرنگ یکی از مهمترین محوطه‌های باستانی دوران هخامنشیان در نیمه شرقی ایران است. شهر زرنگ یا دهانه غلامان به طول سه کیلومتر و عرض حدود یک کیلومتر در سرزمین سیستان یا نیمروز واقع شده است.

ـ شهر بم:
به عنوان پنجمین اثر ثبت شده میراث جهانی یونسکو در سال ۱۳۸۳ معرفی شده است.

ارگ بم در شمال شرقی شهرستان بم در استان کرمان قرار دارد با مساحت تقریبی ۲۰ هکتار که نمونه منحصر‌بفرد و تقریباً دست‌نخورده از شهرهای قدیمی ایران با قدمتی دو هزار و پانصد ساله از زمان اردشیر هخامنشی است. این مجموعه بزرگترین سازه خشتی در جهان است و کل بنا یک دژ بزرگ است که در قلب آن ارگ واقع شده است، دارای سه دروازده که در زلزله سال ۱۳۸۲ خسارت فراوانی بوجود آمد.

ـ شهر هگمتانه:
واقع در شهر همدان به شماره ۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و این اثر برای ثبت در میراث جهانی یونسکو در دست اقدام است. این شهر کهن به همراه شهرهای آتن و روم و شهر شوشش از معدود شهرهای باستانی جهان است که دارای اعتبار است.

تپه هگمتانه در قسمت بافت قدیمی شهر همدان با محدوده‌ای بیضی‌شکل و به وسعت تقریبی ۲۵ ?هکتار و با احتساب محدوده‌ها واحد‌های مسکونی احداثی در بخش غربی تپه مساحت آن حدود ۴۰ ?هکتار است.

تپه هگمتانه به طول یک کیلومتر از شمال به جنوب و عرض نیم‌کیلومتر در مشرق به مغرب در میان محلات و کوچه‌های ناحیه شرقی شهر در مجاورت رودخانه شورین بر روی صخره قرار گرفته است.

تپه مصلی در بخش جنوب شرقی تپه هگمتانه واقع و به جز بقایای باروی عهد اشکانی با توجه به ساخت مصلی نماز جمعه و ساختمان کتابخانه عمومی شهر که در بلندای این تپه احداث گردیده، اثر دیگری از آثار دوران باستان باقی مانده است. هگمتانه به‌عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجه خاص بوده است. وجود کتیبه‌‌های گنجنامه و بقایای ستون‌های سنگی کاخ‌های هخامنشی، جام‌ها و الواح زرین و سیمین به دست آمده از تپه هگمتانه، حکایت از اهمیت این منطقه در دوره هخامنشیان می‌باشد.

فاجعه تخریب هگمتانه در دوره قاجار و حفر دو گودال در محوطه تپه توسط فرانسویان نشان از بی‌توجهی ویرانگر برای بدست‌آوردن و غارت حریصانه اشیاء باستانی توسط آنان دارد.

ـ شهر شوش
این شهر هجدهمین اثر جهانی ایران است که در سال ۱۳۹۴ در فهرست جهانی آثار یونسکو به ثبت رسیده است.

در دشت شمال خوزستان و در محل ورود سه رودخانه کارون و کرخه و دز، شهر شوش که از معتبرترین و مهمترین شهرهای باستانی جهان است، قرار دارد. شهری که آثار تمدن‌های پنج هزار ساله را در دل خود مدفون دارد. بنا به گفته باستانشناسان شهر شوش تختگاه شاهان ایلام و هخامنشیان در طول هزاران سال، چهارده مرتبه آباد و ویران گردیده است. داریوش پس از چیره‌ شدن بر دشمنانش در سال ۵۲۰ ق.م پس از ساختمان تخت‌جمشید، شوش را با وسعتی حدود ۱۰۰ هکتار به پایتختی خود برگزید.

آثار دوران هخامنشی در قسمت مرتفع آپادانا و همچنین در قسمت مرتفع تپه شهر سلطنتی قرار گرفته‌اند. دیوارهای دفاعی، قصر و تالار عام و کاخ آپادانا و شهرشاهی و خندقی عریض این بخش دژ را از بخش شارسان جدا کرده است.