آیا لبنان می‌تواند از بحران‌های عمیقی که به آن دچار شده بیرون بیاید؟

به گزارشپایگاه خبری آوای رودکوف؛انفجار اخیر بیروت علاوه بر آنکه خسارات بسیار جانی و مالی به کشور تاریخی لبنان وارد کرد، این نگرانی را به وجود آورد که آیا نظام سیاسی این کشور یارای بازیابی خود را خواهد داشت یا خیر؟ خاصه آنکه دولت لبنان نه لزوما بعد از بحران اخیر بلکه از مدت ها پیش درگیر مشکلات اقتصادی بسیاری بوده؛ مشکلاتی که در مقاطع مختلف باعث نارضایتی و حتی اعتراضات گسترده مردم این کشور هم شده است؛ برای مثال از یاد نمی رود وقتی دولت لبنان به دلیل عدم توانایی در تامین بودجه سال ۲۰۲۰ تصمیم به افزایش نرخ اقلامی مانند بنزین و تنباکو گرفت، مردم این کشور در خیابان ها دست به اعتراضات وسیعی زدند؛ اعتراضاتی که البته باعث شد تصمیم دولت اجرائی نشود. همه این مشکلات وقتی با انفجار مهیب بیروت همراه شد، باز هم زمینه اعتراضات مردمی را پدید آورد و همین است که پس از آن رخداد، خیابان های لبنان شاهد اعتراضات مردم این کشور شده است. در چنین شرایطی یک پرسش اساسی به وجود می آید؛ آیا مردم لبنان اولا رنگ آرامش را به خود می بینند و ثانیا به دولت مستقر دوباره اعتماد می کنند یا خیر؟ برای پاسخ به چنین پرسش هایی و نیز بررسی شاخصه های نظام سیاسی لبنان همراه با فرهنگ حاکم در این کشور، ساعتی را با سیدعلیرضا بهشتی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل سیاسی که مدتی هم برای پروژه ای مطالعاتی در این کشور زندگی کرده است، به گفت وگو نشستیم که مشروح آن را در ادامه می خوانید.

انفجار بیروت را چگونه می بینید؟ آیا این حادثه تلخ می تواند در آینده سیاسی این کشور تاثیرگذار باشد؟

عروس خاورمیانه این روزها سوگوار است؛ فاجعه ای ملی در ادامه سلسله مصائبی که دهه هاست خانه بختش را به ماتم کده ای بدل کرده و «کابوس های بیروت» را در امتداد شبی طولانی تداوم بخشیده است. لبنان قلب تپنده فرهنگ عربی -اسلامی است و بیماری آن، همه اندام های جهان عرب و دنیای اسلام را به درد آورده و می آورد. خیابان های بیروت، طرابلس، صور و صیدا در سال ها و ماه های اخیر، شاهد خیزش اعتراضی از نوعی جدید است که آن را از سنت رقابت های طایفه ای که تاکنون بر میدان سیاست آن سایه افکنده بود، متمایز می کند؛ خواست عمومی برخاسته از خشم و ناامیدی با هدف بازگشت سیاست به دامان ملت لبنان و رهایی از فساد و رکود اقتصادی. اینک پیر و جوان، زن و مرد، از طوایف گوناگون و ادیان و مذاهب و مکاتب مختلف، در کنار یکدیگر ایستاده اند و سیاست مداران حرفه ای را که احزاب و سازمان هایشان دست در دست قدرتی منطقه ای یا فرامنطقه ای دارند، به جرم نادیده گرفتن منافع ملی کشورشان مورد بازخواست قرار می دهند.

 آیا لبنان می تواند از  بحران های عمیقی که به آن دچار شده بیرون بیاید؟

من اعتقاد دارم که می تواند. من تجربه یک سال زندگی در آن دیار به عنوان فرصت مطالعاتی داشته ام؛ در جامعه چندفرهنگی با اقشار و طوایف مختلف که در سال تحصیلی ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۳ در دانشگاه آمریکایی بیروت، دانشگاه اسلامیه مجلس شیعیان لبنان، در خیابان های ضاحیه و اوضاعی و خلده، در صور و صیدا و بعلبک، در نشست و برخاست با دوستان و همکاران و همسایه های مسیحی، سنی، شیعه و دروز دریافتم که لبنانی ها یکی از توانمندترین مردمان منطقه هستند و می توانند با تکیه بر بلندهمتی و واقع بینی خود، پله های توسعه را یک به یک بپیمایند.

 چرا این اتفاق نمی افتد؟

تلاش برای یافتن پاسخ را از مفهوم «لویاتان غایب» که دارون عجم اوغلو و جیمز رابینسون در کتاب شان با عنوان راه باریک آزادی مطرح کرده اند آغاز می کنیم؛ مفهومی که از قضا در همان کتاب، لبنان یکی از مصادیق آن برشمرده شده است. می دانیم که «لویاتان» نام موجودی افسانه ای است که از دل دریا بیرون می آمده و راه را بر کشتی ها می بسته است. تامس هابز، فیلسوف سیاسی انگلیسی سده هفدهم میلادی، حکومت را به این هیولای بزرگ تشبیه کرد؛ چراکه اعتقاد داشت با وجود محدودکردن آزادی افراد، یک «شر ضروری» است که کمک می کند جامعه از وضع طبیعی «جنگ همه علیه همه» بیرون بیاید و با تفویض قدرت به آن، نظم و امنیت و صلح را برای مردم، یعنی فرمانبرداران قدرت، تضمین کند. عجم اوغلو و رابینسون، با اصرار بر ضرورت حفظ آزادی انسان ها، از تمثیل هابز برای اثبات اینکه در صورت نبودن آزادی، هیچ جامعه ای روی توسعه و پیشرفت به خود نمی بیند، استفاده می کنند و چهار نوع «لویاتان» را توصیف می کنند: «لویاتان مستبد» که در آن قدرت در ید قاهره حاکم یا حاکمان است، «لویاتان مقید» که مردم بر قدرت حکومت لجام می زنند و موازنه بین قدرت شهروندان و حکومت در آن برقرار است، «لویاتان کاغذی» (با بهره گیری از اصطلاح «ببر کاغذی» مائو تسه تونگ) که در ظاهر حکومت وجود دارد اما امور در دست دیوان سالاران یا مافیاهای قدرت است و سرانجام «لویاتان غایب» که در آن حکومت عملا وجود ندارد و جامعه سیاسی در وضعیت ملوک الطوایفی قرار دارد. عجم اغلو و رابینسون خوانندگان خود را در یک سفر ۶۰۰صفحه ای به یک تور به لحاظ تاریخی و جغرافیایی گسترده می برند تا اثبات کنند که تنها نوع دوم، یعنی «لویاتان مقید» است که در دالان باریک آزادی قرار دارد و دروازه های توسعه به رویش گشوده است.

نظام سیاسی لبنان از کدام یک از این روش ها پیروی می کند؟

لبنان از زمان استقلال از حاکمیت فرانسوی ها در سال ۱۹۴۳، در موقعیت «لویاتان غایب» قرار گرفته است. نظام سیاسی لبنان بر اساس تقسیم و تسهیم قدرت شکل گرفت و بر اساس قانون اساسی آن، رئیس جمهور باید یک مسیحی مارونی، نخست وزیر یک مسلمان سنی و رئیس مجلس یک مسلمان شیعه باشد.

 مناصب دیگر نیز غالبا بر اساس پیوندهایی از این دست و تعلق به گروه های دینی و مذهبی شکل می گیرد. جالب اینکه بعد از سرشماری ۱۹۲۳، از انجام سرشماری خودداری می شود. حکومت اصرار بر «ناخوانا»ماندن دارد؛ چراکه داده های واقعی درباره تعداد پیروان هر دین و مذهب می تواند ناعادلانه بودن تقسیم و تسهیم قدرت را نشان دهد و در نتیجه، به شعله ورشدن جنگ و نزاع میان طوایف گوناگون بینجامد.

 کنفرانس طائف که برای پایان دادن به بیش از دو دهه جنگ داخلی برگزار و به امضای توافق نامه میان طرف های درگیر و خاتمه جنگ منتهی شد نیز به واسطه اعمال تغییراتی اندک در سهم سیاسی هر جامعه فرهنگی از قدرت، در بنیان حکومت تحولی به وجود نیاورد. به تعبیر عجم اوغلو و رابینسون، حکومت لبنان تعمدا ضعیف است تا از رهگذر آن، حکومت بر اساس تقسیم قدرت ممکن باشد؛ حکومتی که به هر طایفه اجازه می دهد رفتار دیگران را بپاید، به هر یک حق وتو داده شود و در نتیجه به بن بست در حکمرانی می انجامد که امکان اتخاذ تصمیم و اجرای آن در زمینه خدمات عمومی را از بین می برد. برای فهم این وضعیت، می توان از بحث بنیادین جان رالز، فیلسوف فقید آمریکایی، درباره تفاوت میان «مصالحه موقت» و «اجماع همپوش» یا متداخل به عنوان دو الگوی همکاری اجتماعی بهره گرفت.

الگوی اول، یعنی مصالحه، از آن رو که بر اساس تقسیم قدرت و منافع حاصل از آن شکل می گیرد، ناپایدار است؛ چراکه هر یک از طرف های مصالحه، در کمین زمانی است که به علت ضعیف شدن دیگران یا تقویت قدرت خود، یعنی برهم خوردن توازن قوا، مصالحه را بر هم زند یا درخواست توافقی جدید بر اساس وضعیت جدید کند. الگوی مصالحه قدرت به خودی خود مبنای اخلاقی ندارد و حداکثر می تواند پیش شرط زندگی اخلاقی، یعنی جامعه ای در صلح به شمار آید. در مقابل، الگوی «اجماع همپوش» مبنایی اخلاقی دارد؛چراکه هدف آن دستیابی به یک چارچوب همکاری اجتماعی عادلانه است که در پرتو آن، شهروندان، ضمن حفظ هویت های متفاوت خود، نقاط اشتراک فی مابین خود را بیابند و فرایندهای تصمیم گیری کلان بر اساس آن اشتراکات شکل گیرد. اینجا دیگر تقسیم و تسهیم قدرت موضوعیت ندارد و در نتیجه توافق حاصل از آن، پایدار خواهد بود. این اجماع نظر، امری سیاسی است، یعنی توافقی عقلایی (در تمایز با عقلانی) که در آن حقانیت یا عدم حقانیت الگوهای زیستی که شهروندان از آنها پیروی و هویت خویش را از رهگذر آن تعریف می کنند نیز اساسا موضوعیت ندارد.

 راه حل خروج نظام سیاسی از محدودیت هایی که ذکر کردید، چیست؟

در کتاب بنیاد نظری سیاست در جوامع چندفرهنگی به مقدار زیادی این الگوی دوم را توضیح داده و سنجیده ام؛ کتابی که پس از اتمام فرصت مطالعاتی و بازگشت به ایران به عربی ترجمه و در بیروت منتشر شد. در مقدمه نسخه عربی که آن را به امام موسی صدر اهدا کرده ام، بر اساس تجربه و مطالعاتم در لبنان و درباره لبنان، مخاطبان عرب زبان را به تامل در فصل نتیجه گیری کتاب دعوت کردم؛ چراکه بن بست سیاسی در آن کشور و بعدها در عراق پساصدام را نتیجه بی توجهی به تفکیک دو نوع الگوی همکاری سیاسی که ذکر آن رفت، می دانستم و می دانم. باید توجه داشت که نظام سیاسی لبنان، نظامی دینی نیست تا مشکلات موجود را با دعوت به تفکیک دین از حکومت، حل شده فرض کنیم. اگر در مدل مصالحه موقت، به جای طوایف دینی، احزاب سیاسی یا گروه های قومی را قرار دهیم، نتیجه همان خواهد بود. در نظام های سیاسی مبتنی بر مصالحه موقت، طوایف صاحب قدرت، بر سازوکارهای حامی پروری استوارند و همه تلاش شان بر دستیابی به منابع ملی به منظور بهره مندی خود و حامیان شان متمرکز است؛ نوعی سیاست ورزی که بروز فسادهای مالی کلان نتیجه طبیعی، ساختاری و بافتاری آن است. همه کشورهای دنیای امروز چندفرهنگی هستند و نادیده گرفتن هویت های خاص به اتخاذ «سیاست طرد» می انجامد، در حالی که راه حل در طراحی «سیاست شمول» نهفته است.

من راهی که امام صدر دنبال می کرد تا پایه ها و مایه های نوعی اجماع همپوش میان طوایف، گروه ها و احزاب سیاسی لبنان را فراهم کند، تنها راه نجات کشتی همواره در توفان سیاست در این کشورها می دانم. جالب اینجاست که موسسه مطالعاتی صدر که به همت خانواده او اداره می شود، همایش سالانه ای با عنوان «کلمه سواء» برپا می کند. این اصطلاح قرآنی به الگوی «اجماع همپوش» توجه دارد که به دنبال خود، امنیت، ثبات، همکاری همگانی بر اساس منافع ملی و در نتیجه شرایط پیشرفت و توسعه را پدید می آورد. تفصیل این مطلب صدالبته در این گفت وگو ممکن نیست، اما یافته های متاخر اندیشمندان سیاسی که در این زمینه اندیشه ورزی می کنند، ازجمله تاکید بر اهمیت نقش سرمایه اجتماعی در توسعه، موید برتری الگوی اجماع همپوش است؛ بنابراین، تنها راه خروج از انسداد سیاسی موجود در کشورهایی مانند لبنان و عراق را تحول نظام سیاسی از ابتنای بر مصالحه موقت به ابتنای بر اجماع همپوش می دانم.

 و کلام آخر


نکته طلایی که بحث عجم اوغلو و رابینسون در بر دارد این است که از نظریه های کلاسیک و معاصر جبرگرایی تاریخی تبری می جوید و نقش افراد و جوامع در ورود، خروج و ماندن در راه باریک آزادی را منوط به کنش های اجتماعی آنها می کند؛ قانون مندی بنیادین و مهمی که این آیه قرآن نیز به ما یادآوری کرده است: «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم».